Αρχαίες αιγυπτιακές ταφικές πρακτικές

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν ένα πολύπλοκο σύνολο ταφικών πρακτικών οι οποίες πίστευαν ότι ήταν απαραίτητες για την εξασφάλιση της αθανασίας μετά τον θάνατο (μεταθανάτια ζωή). Αυτά τα τελετουργικά και η εθιμοτυπία, περιελάμβαναν τη μουμιοποίηση του σώματος, μαγικά ξόρκια, και ταφή με συγκεκριμένα ταφικά αγαθά που πιστευόταν ότι ήταν απαραίτητα για την αιγυπτιακή μεταθανάτια ζωή.

Η διαδικασία της αρχαίας αιγυπτιακής ταφής εξελίχθηκε με τον καιρό καθώς παλιά έθιμα περιέπιπταν σε αχρηστία και νέα υιοθετούνταν, αλλά πολλά σημαντικά στοιχεία της διαδικασίας διατηρούνταν. Αν και κάποιες λεπτομέρειες άλλαξαν με τον καιρό, η διατήρηση του σώματος, τα μαγικά ξόρκια, και τα ταφικά αγαθά ήταν απαραίτητα κομμάτια της σωστής αιγυπτιακής ταφής.

Υπήρχαν πολλοί διαφορετικοί θεοί για τους οποίους έπρεπε να προετοιμαστεί ο νεκρός, καθώς οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι κάθε θεός θα τον κρίνει τον νεκρό ξεχωριστά πριν αυτός να μπορέσει να περάσει με επιτυχία στη μετά θάνατον ζωή.

Ιστορία

Επαγγελματίες μοιρολογίστρες σε χαρακτηριστική στάση.

Αν και έχουν επιβιώσει γραπτά από την αιγυπτιακή προδυναστική περίοδο, οι μελετητές πιστεύουν ότι η σημασία του σώματος και της διατήρησής του είχε τις απαρχές της σε εκείνη την περίοδο. Αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί οι άνθρωποι της εποχής δεν ακολουθούσαν την κοινή πρακτική της αποτέφρωσης, αλλά αντίθετα έθαβαν τους νεκρούς τους. Κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι μπορεί να φοβούνταν ότι τα σώματα θα ανασταίνονταν αν τα κακομεταχειρίζονταν μετά θάνατον.

Πρώτα δείγματα σωμάτων βρέθηκαν ότι θάβονταν σε απλούς, ρηχούς οβάλ λάκκους, με λίγα κτερίσματα. Κάποιες φορές στον ίδιο τάφο ήταν τοποθετημένοι πολλοί άνθρωποι και ζώα. Με τον καιρό, οι τάφοι έγιναν πιο περίπλοκοι, με το σώμα να τοποθετείται σε ψάθινο καλάθι, και κατόπιν σε ξύλινο φέρετρο ή από τερακότα, και τελικά οι τελευταίοι τάφοι που έκαναν οι Αιγύπτιοι ήταν σαρκοφάγοι. Αυτοί οι τάφοι περιείχαν κτερίσματα όπως κοσμήματα, φαγητό, παιχνίδια και άλλα.

Τα παραπάνω δείχνουν ότι κατά αυτή την αρχαία περίοδο υπήρχε ή έννοια της μεταθανάτιας ζωής, αν και τα αρχαιολογικά στοιχεία μπορεί να δείχνουν ότι ο μέσος άνθρωπος είχε μικρή πιθανότητα να μετάσχει σε αυτή. Αυτό μπορεί να συνέβαινε γιατί το να γίνει δεκτός κανείς σε αυτή έπρεπε να μπορεί να έχει ένα σκοπό εκεί. Ο φαραώ μπορούσε να περάσει στη μεταθανάτια ζωή λόγω του ρόλου του στη ζωή, και άλλοι έπρεπε να έχουν επίσης ένα ρόλο στη ζωή για να μπορέσουν να συνεχίσουν και μετά από αυτήν.

Ανθρωποθυσίες που βρέθηκαν σε βασιλικούς τάφους από την πρώιμη εποχή ενισχύουν την παραπάνω άποψη. Οι άνθρωποι αυτοί προφανώς προορίζονταν για να υπηρετήσουν τον φαραώ στην αιωνιότητα. Τελικά, τον παραπάνω σκοπό κατέληξαν να καλύπτουν τα αγαλματίδια και οι τοιχογραφίες του τάφους, που αντικατέστησαν οι ανθρώπινες θυσίες. Κάποια από αυτά τα αγαλματίδια μπορεί να έγιναν για να μοιάζουν συγκεκριμένα άτομα, έτσι ώστε εκείνα να ακολουθήσουν τον φαραώ μετά τον θάνατό τους.

Να σημειωθεί ότι όχι μόνο οι χαμηλές κοινωνικές τάξεις επαναπαύονταν στην εύνοια του φαραώ, αλλά και οι ανώτερες. Πίστευαν ότι όταν πέθαινε, ο φαραώ γινόταν ένα είδος θεού, που μπορούσε να παραχωρήσει σε συγκεκριμένα άτομα τη δυνατότητα να μετέχουν στη μεταθανάτια ζωή. Η πεποίθηση αυτή υπήρχε από την προδυναστική περίοδο μέχρι το Παλαιό Βασίλειο.

Αν και πολλά ακολουθούνταν ξόρκια από παλιότερα κείμενα, τα νέα κείμενα των σαρκοφάγων πρόσθεταν καινούργια ξόρκια, μαζί με μικρές αλλαγές σε αυτά τα νέα κείμενα που ήταν προσαρμοσμένες για να είναι πιο σχετικά με την τάξη των ευγενών. Κατά την Πρώτη μεταβατική περίοδο όμως η σημασία του φαραώ μειώθηκε. Τα ταφικά κείμενα, που πριν ήταν προορισμένα μόνο για βασιλική χρήση, έγιναν πολύ πιο ευρέως διαθέσιμα. Ο φαραώ δεν ήταν πια ο βασιλιάς-θεός με την έννοια ότι μόνο εκείνος θα μπορούσε να μεταβεί στη μεταθανάτια ζωή λόγω του στάτους του σε αυτήν τη ζωή, τώρα ήταν ο ηγέτης του λαού που με τον θάνατό του θα έπεφτε στο επίπεδο των θνητών.

Προϊστορία, πρώτες ταφές

Οι πρώτες ταφές στην Αίγυπτο είναι γνωστές από τα χωριά Ομάρι και Μαάντι στα βόρεια. Οι άνθρωποι αυτών των χωριών έθαβαν τους νεκρούς τους σε απλούς, στρογγυλόσχημους τάφους με ένα χώρο (λάκκο). Το σώμα δεν είχε κάποια προετοιμασία και δεν ήταν τοποθετημένο με κάποιο συγκεκριμένο τρόπο όπως θα συνέβαινε αργότερα. Χωρίς κάποιο γραπτό στοιχείο, δεν υπάρχει κάτι να δίνει πληροφορίες για τις πεποιθήσεις εκείνης της εποχής για τη μεταθανάτια ζωή, εκτός από την περίληψη στο τάφο ενός αγγείου. Υπό το πρίσμα των μετέπειτα εθίμων, το αγγείο πιθανόν είχε σκοπό να περιέχει φαΐ για τον νεκρό.

Προδυναστική περίοδος, διαμόρφωση των εθίμων

Τα ταφικά έθιμα κατά την προδυναστική περίοδο εξελίχθηκαν από εκείνα της προϊστορικής και πρωτοϊστορικής περιόδου. Αρχικά οι άνθρωποι έφτιαχναν στρογγυλόσχημους τάφους ενός λάκκου κατά την Περίοδο Μπαντάρι (4400-3800 π.Χ.), συνεχίζοντας την παράδοση των περιοχών Ομάρι και Μαάντι. Μέχρι το τέλος της προδυναστικής περιόδου, υπήρχε όλο και αυξανόμενος αριθμός αντικειμένων που τοποθετούνταν μαζί με το σώμα σε παραλληλόγραμμους τάφους, και υπάρχουν αυξανόμενες ενδείξεις για τελετουργικά που τελούσαν οι Αιγύπτιοι της Περιόδου Νακάντα II (3650-3300 π.Χ.). Σε αυτό το χρονικό σημείο, τα σώματα ταχτοποιούνταν με συγκεκριμένο τρόπο, κουλουριασμένα σε εμβρυακή στάση με το πρόσωπο κοιτώντας είτε στην ανατολή είτε στη δύση (που σε αυτήν την περίοδο ήταν η χώρα των νεκρών). Καλλιτέχνες ζωγράφιζαν αγγεία με ταφικές πομπές και ίσως και τελετουργικούς χορούς. Σε μερικούς τάφους υπάρχουν επίσης σε αγγεία μορφές γυμνόστηθων γυναικών με πρόσωπα πουλιών και με τα πόδια τους καλυμμένα κάτω από φούστες, κάποιοι τάφοι ήταν πλουσιότεροι σε κτερίσματα από άλλους, υποδηλώνοντας την αρχή της διαμόρφωσης του ταξικού διαχωρισμού. Οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλλων στις ταφές κάνουν την εμφάνισή τους με την περίληψη όπλων στους τάφους των αντρών και παλετών καλλωπισμού σε εκείνους των γυναικών.

Πρώιμη δυναστική περίοδος, τάφοι και φέρετρα

Μέχρι την Πρώτη Δυναστεία, κάποιοι Αιγύπτιοι ήταν αρκετά πλούσιοι ώστε να χτίζουν τάφους πάνω από το σημείο ταφής τους αντί της απλής τοποθέτησης του σώματος στην άμμο. Ο παραλληλόγραμμος, φτιαγμένος από ξεραμένα τούβλα λάσπης με υπόγειο ταφικό θάλαμο, που ονομάζεται μασταμπάς, εξελίχθηκε σε αυτή την περίοδο. Αυτοί οι τάφοι είχαν τοίχους με κόγχες, ένα στιλ που ονομάζεται μοτίβο-πρόσοψης παλατιού γιατί οι τοίχοι μιμούνταν εκείνους που περιέβαλαν το παλάτι του βασιλιά. Καθώς τέτοιους τάφους είχαν και κοινοί άνθρωποι και βασιλιάδες, αυτό δείχνει ότι στον θάνατο κάποιοι πλούσιοι επιτύγχαναν την άνοδο τους σε ένα ανώτερο επίπεδο. Αργότερα στην ιστορική εποχή, είναι βέβαιο ότι οι νεκροί σχετίζονταν με τον θεό του θανάτου Όσιρι.

Τα είδος των κτερισμάτων επεκτάθηκε, περιλαμβάνοντας έπιπλα, κοσμήματα, παιχνίδια, όπως και όπλα, παλέτες καλλωπισμού, και φαγητά σε διακοσμημένα βάζα που υπήρχαν και στην Προδυναστική περίοδο. Τώρα όμως, στους πιο πλούσιους τάφους, τα ταφικά αγαθά αριθμούνταν σε χιλιάδες. Μόνο τα νεοεισαχθέντα φέρετρα ήταν ειδικά για τον τάφο. Άλλα αντικείμενα στον τάφο που είχαν χρησιμοποιηθεί στην καθημερινή ζωή υποδηλώνουν ότι οι Αιγύπτιοι ήδη από την εποχή της Πρώτης Δυναστείας ανέμεναν την ύπαρξη αναγκών (παρόμοιων της παρούσας) στην επόμενη ζωή. Παραπέρα ενδείξεις για τη συνέχεια αυτής της ζωής στην επόμενη μπορούμε να δούμε και στην τοποθεσία των τάφων: τα άτομα εκείνα που υπηρετούσαν τον βασιλιά κατά τη διάρκεια της ζωής τους επέλεγαν τόπο ταφής κοντά σε εκείνον του αφέντη τους. Η χρήση στήλης μπροστά από τον τάφο άρχισε κατά την Πρώτη Δυναστεία, που δείχνει την επιθυμία της εξατομίκευσης του τάφου με το όνομα του νεκρού. Υπάρχουν επίσης κάποια όχι καταληκτικά στοιχεία για την ύπαρξη μουμιοποίησης.

Παλαιό βασίλειο, πυραμίδες και μουμιοποίηση

Στο Παλαιό Βασίλειο, οι βασιλείς έχτισαν για πρώτη φορά πυραμίδες για τους εαυτούς τους με μασταμπάδες από πέτρα γύρω από τις πυραμίδες για τους ανώτερους αξιωματούχους τους. Το γεγονός ότι οι περισσότεροι από αυτούς τους αξιωματούχους ήταν επίσης συγγενείς της βασιλικής οικογένειας υποδηλώνει ακόμα ένα κίνητρο για αυτή την τοποθέτηση: τα συγκροτήματα αυτά ήταν επίσης οικογενειακά κοιμητήρια.

Μεταξύ της ανώτερης τάξης, τα σώματα τώρα μουμιοποιούνταν, τυλίγονταν σε λινούς επιδέσμους, καμιά φορά καλύπτονταν και με γύψο, και τοποθετούνταν σε πέτρινες σαρκοφάγους ή απλά ξύλινα φέρετρα. Κατά το τέλος του Παλαιού Βασιλείου, έκαναν επίσης την εμφάνισή τους μάσκες μούμιας, φτιαγμένες από λινό μουσκεμένο σε γύψο ώστε να στερεοποιηθεί, και κατόπιν ζωγραφισμένο και στυλιζαρισμένο. Επίσης, κανωπικά βάζα χρησιμοποιούνταν για τη φύλαξη των εσωτερικών οργάνων του σώματος, όπως και την εμφάνισή τους έκαναν φυλακτά από χρυσό, φαγεντιανή, και καρνεόλιο σε διάφορα σχήματα που σκοπό είχαν την προστασία διαφόρων μερών του σώματος. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις για επιγραφές μέσα στα φέρετρα της ανώτερης τάξης κατά το Παλαιό Βασίλειο. Συχνά, ανάγλυφα καθημερινών αντικειμένων χαράσσονταν στους τοίχους, επιπλέον των ταφικών αγαθών, τα οποία θα ήταν διαθέσιμα στον νεκρό μέσω αυτής της αναπαράστασης.

Ακόμα ένα νέο στοιχείο, η ψευδοθύρα, ήταν αναπαράσταση πόρτας ως ανάγλυφο από πέτρα στον τοίχο του τάφου, μέσα στον ταφικό θάλαμο ή έξω από το μασταμπά. Ήταν το μέρος όπου γίνονταν οι προσφορές για τον νεκρό και απαγγέλλονταν οι προσευχές για αυτόν. Επίσης στους τάφους περιλήφθηκαν και αγάλματα του νεκρού που είχαν τελετουργική χρήση. Οι ταφικοί θάλαμοι κάποιων απλών ιδιωτών άρχισαν να έχουν διακόσμηση. Κατά το τέλος του Παλαιού Βασιλείου, ο διάκοσμος των ταφικών θαλάμων απεικόνιζε προσφορές αλλά όχι πρόσωπα.

Πρώτη μεταβατική περίοδος, τοπικές διαφορές

Η πολιτική κατάσταση της Πρώτης μεταβατικής περιόδου, όπου υπήρχαν πολλά κέντρα εξουσίας, αντανακλάται στα πολλά τοπικά στιλ στην τέχνη και τις ταφές της περιόδου. Λόγω των πολλών τοπικών στιλ διακόσμησης των φέρετρων, ο καθορισμός της προέλευσής τους είναι εύκολος. Για παράδειγμα, κάποια φέρετρα έχουν επιγραφή μίας γραμμής, και πολλά φέρουν αναπαραστάσεις ουτζάτ. Υπάρχουν επίσης τοπικές παραλλαγές στα ιερογλυφικά που διακοσμούν τα φέρετρα.

Σε κάποιες περιπτώσεις βρίσκονται εργαλεία και όπλα στους τάφους αντρών, ενώ κάποιες γυναίκες έχουν καλλωπιστικά αντικείμενα όπως καθρέπτες, αλλά και κάποιες φορές μυλόπετρες, προφανώς για την ετοιμασία φαγητού στον άλλο κόσμο, όπως τα όπλα στους τάφους των αντρών καθορίζουν τον ρόλο τους ως πολεμιστών.

Μέσο βασίλειο, νέο περιεχόμενο τάφων

Μάσκα από φέρετρο, λινό σε γύψο, 37.1387E, Μουσείο του Μπρούκλιν.

Επιθεώρηση ζώων από τον Μεκετρέ, ξύλινα ομοιώματα από τον τάφο του.

Τα ταφικά έθιμα του Μέσου Βασιλείου αντανακλούν κάποιες από τις πολιτικές τάσεις της περιόδου. Κατά την Ενδέκατη Δυναστεία, οι τάφοι σκάβονταν στα βουνά στις Θήβες γύρω από τον τάφο του βασιλιά, ή σε τοπικά νεκροταφεία στην Άνω και Μέση Αίγυπτος. Οι Θήβες ήταν η πόλη καταγωγής των βασιλιάδων της Ενδέκατης Δυναστείας, και γι’ αυτό τον λόγο θάφτηκαν εκεί. Αλλά κατά τη Δωδέκατη Δυναστεία οι αξιωματούχοι υπηρετούσαν τους βασιλιάδες μιας νέας οικογένειας που τώρα κυβερνούσε από τον βορρά, στο Λιστ. Οι βασιλιάδες αυτοί και οι ανώτεροι αξιωματούχοι τους προτίμησαν να ταφούν σε μασταμπάδες κοντά στις πυραμίδες των κυρίων τους. Παραπέρα, η διαφορετική μορφολογία του εδάφους μεταξύ των Θηβών και του Λιστ οδήγησαν σε διαφορετικού είδους τάφους: στα βόρεια, οι ευγενείς έχτιζαν μασταμπάδες στην επίπεδη έρημο, ενώ στα νότια συνέχιζαν να σκάβουν τους τάφους στους βράχους των βουνών.

Για αυτούς που ήταν χαμηλότερης τάξης από τη βασιλική αυλή κατά την Ενδέκατη Δυναστεία οι τάφοι ήταν απλούστεροι. Τα φέρετρα ήταν απλά ξύλινα με το σώμα είτε μουμιοποιημένα και τυλιγμένα σε λινό, είτε απλά τυλιγμένα χωρίς μουμιοποίηση και με νεκρική μάσκα. Κάποιοι τάφοι περιείχαν ξύλινα παπούτσια και ένα απλό άγαλμα δίπλα στο σώμα. Σε μια ταφή υπήρχαν μόνο δώδεκα καρβέλια ψωμί, ένα πόδι βοδιού, και ένα κανάτι μπίρας ως προσφορές. Μπορεί να περιλαμβανόταν κοσμήματα αλλά σπάνια βρίσκονταν αντικείμενα μεγάλης αξίας σε τάφους που δεν ανήκαν στην ανώτερη τάξη. Κάποιες ταφές συνέχιζαν να περιέχουν ξύλινα ομοιώματα τα οποία ήταν δημοφιλή κατά την Πρώτη μεταβατική περίοδο. Από αυτή την περίοδο έχουν βρεθεί σε τάφους τέτοιες μινιατούρες πλοίων, βαρκών, σκηνών παραγωγής τροφής, και σκηνών επαγγελμάτων όπως γραφέων και στρατιωτών.

Κάποια παραλληλόγραμμα φέρετρα της Δωδέκατης Δυναστείας περιέχουν σύντομες επιγραφές και αναπαραστάσεις των πιο σημαντικών προσφορών που θα χρειάζονταν ο νεκρός. Για τους άντρες, τα αντικείμενα που αναπαρίσταναν ήταν όπλα και σύμβολα της θέσης τους, καθώς και φαγητό, ενώ για τις γυναίκες καθρέπτες, σαντάλια, και βάζα με φαγητό και ποτό. Κάποια φέρετρα περιείχαν κείμενα που ήταν οι τελευταίες παραλλαγές των Κειμένων των Πυραμίδων.

Ένα άλλο είδος αγαλματίδιου του νεκρού ως μούμια από φαγεντιανή ήταν τα ουσάμπτι (επίσης ουσσάπτι, ουσσάμπτι, σάμπτι), προς το τέλος της Δωδέκατης Δυναστείας. Τα ουσάμπτι αυτά δεν είχαν κείμενα απάνω τους που τους πρόσταζαν να εργαστούν στην άλλη ζωή στη θέση του νεκρού, όπως θα γινόταν σε κατοπινές περιόδους. Κάποιοι μελετητές έχουν ερμηνεύσει αυτά τα αγαλματίδια ως υποκατάστατα για τις μούμιες και όχι ως μορφές υπηρετών για των άλλο κόσμο.

Στο τέλος της Δωδέκατης Δυναστείας εμφανίστηκαν σημαντικές αλλαγές στις ταφές, αντανακλώντας ίσως τις διοικητικές αλλαγές που επέφερε ο Σέσωστρις Γ΄ (Senusret ΙΙΙ, 1836-1818 π.Χ.). Το σώμα τώρα τοποθετούνταν ύπτια, αντί στο πλάι όπως γινόταν για χιλιάδες χρόνια. Τα κείμενα από τα φέρετρα και τα ξύλινα μοντέλα δεν απαντώνται πια στους νέους τάφους της περιόδου ενώ τώρα σκαραβαίοι και αγαλματίδια με σχήμα μούμιας περιλαμβάνονται συχνά στις ταφές, όπως θα συνεχιζόταν να γίνεται για τη διάρκεια της υπόλοιπης αιγυπτιακής ιστορίας. Οι διακοσμήσεις των φέρετρων έγιναν πιο απλές. Κατά τη διάρκεια της Δέκατης τρίτης Δυναστείας υπήρξε και άλλη αλλαγή στη διακόσμηση. Υπήρχαν διαφορετικά μοτίβα στον βορρά και το νότο, μια αντιστοιχία με την αποκέντρωση της κεντρικής εξουσίας της περιόδου. Υπήρχε επίσης σημαντική αύξηση του αριθμού των ταφών σε ένα τάφο, κάτι που δεν συνέβαινε σε προηγούμενες περιόδους. Η επαναχρησιμοποίηση ενός τάφου από μία οικογένεια από γενιά σε γενιά φαίνεται να εμφανίστηκε όταν υπήρξε μια πιο εξισωτική διαμοίραση του πλούτου.

Δεύτερη μεταβατική περίοδος, ταφές ξένων

Τάφοι που έχουν ανακαλυφθεί από τη Δεύτερη μεταβατική περίοδο αποκαλύπτουν την παρουσία ταφών στη χώρα μη Αιγυπτίων. Στον βορρά, τάφοι που σχετίζονται με τους Υξώς, δυτικό Σιμητικό λαό που κυβερνούσαν τον βορρά από το βορειοδυτικό Δέλτα, περιλαμβάνουν μικρά κτίσματα από τούβλα από ξεραμένη λάσπη που περιέχουν το σώμα, πήλινα αγγεία, στιλέτο στις ταφές αντρών και συχνά και ταφή κοντά ενός γαϊδουριού. Απλοί τάφοι σε σχήμα τηγανιού σε διάφορα μέρη της χώρας πιστεύεται ότι ανήκουν σε Νούβιους στρατιώτες. Τέτοιοι τάφοι αντανακλούν πολύ παλιά ταφικά έθιμα και έχουν ρηχούς στρογγυλούς λάκκους και διπλωμένα σώματα, και ελάχιστες προσφορές σε φαγητό σε αγγεία. Η περιστασιακή περίληψη στην ταφή αναγνωρίσιμων αιγυπτιακών υλικών της Δεύτερης μεταβατικής περιόδου είναι τα μόνα σημεία που ξεχωρίζουν αυτές τις ταφές από εκείνες της Προδυναστικής ή ακόμα και παλιότερων περιόδων.

Νέο βασίλειο, νέος σκοπός αντικειμένων

Ντέιρ ελ Μπάχρι

Η πλειοψηφία των τάφων της ανώτερης τάξης του Νέου Βασιλείου ήταν θάλαμοι σκαμμένοι στον βράχο. Οι βασιλείς θάβονταν σε τάφους με πολλά δωμάτια σκαμμένους στον βράχο στην Κοιλάδα των Βασιλέων και όχι πια σε πυραμίδες. Οι ιερείς τελούσαν για εκείνους ταφικά τελετουργικά σε ναούς χτισμένους από πέτρα στη δυτική όχθη του Νείλου απέναντι από τις Θήβες. Από τα στοιχεία που διαθέτουμε, η Δέκατη όγδοη Δυναστεία φαίνεται να είναι η τελευταία περίοδος κατά την οποία οι Αιγύπτιοι περιελάμβαναν πολλά αντικείμενα από την καθημερινή τους ζωή στον τάφο. Από τις αρχές της Δέκατης ένατης Δυναστείας, οι τάφοι περιελάμβαναν λίγα αντικείμενα από την καθημερινή ζωή και περιελάμβαναν αντικείμενα τα οποία είχαν κατασκευαστεί ειδικά για την επόμενη ζωή. Έτσι, η μετάβαση από τη 18η στη 19η Δυναστεία σηματοδότησε μια διαχωριστική γραμμή στις ταφικές παραδόσεις: η 18η πλησιάζει στα έθιμα πιο πολύ στις προηγούμενες περιόδους, ενώ η 19η κοιτάει στο μέλλον, στην Ύστερη περίοδο της Αιγύπτου.

Άτομα από τις ανώτερες τάξεις της Δέκατης όγδοης Δυναστείας τοποθετούσαν στους τάφους τους έπιπλα, ρουχισμό και άλλα αντικείμενα που αναμφισβήτητα χρησιμοποιούσαν κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Κρεβάτια, υποκέφαλα, καρέκλες, σκαμνάκια, δερμάτινα σαντάλια, κοσμήματα, μουσικά, και ξύλινα κιβώτια αποθήκευσης απαντώνται σε αυτούς τους τάφους. Ενώ τα παραπάνω αντικείμενα βρίσκονται σε τάφους ατόμων της ανώτερης τάξης, οι περισσότεροι φτωχοί άνθρωποι δεν τοποθετούσαν τίποτα παραπάνω από όπλα και αντικείμενα καλλωπισμού στους τάφους τους.

Από το Νέο Βασίλειο δεν έχει επιβιώσει κανένας ασύλητος τάφος της ανώτερης τάξης. Σε αυτή την περίοδο, οι καλλιτέχνες διακοσμούσαν τους τάφους των ανώτερων τάξεων με σκηνές περισσότερο από θρησκευτικά γεγονότα παρά με καθημερινές σκηνές που ήταν πιο δημοφιλείς κατά το Παλαιό Βασίλειο. Η ίδια η κηδεία, το ταφικό γεύμα με πολλούς συγγενείς, απόδοση λατρείας στους θεούς, ακόμα και μορφές του Κάτω Κόσμου είναι θέματα διακόσμησης των τάφων. Η πλειοψηφία των αντικειμένων που βρέθηκαν στους τάφους αυτής της περιόδου ήταν φτιαγμένα για την άλλη ζωή.

Τρίτη μεταβατική περίοδος

Ουσάμπτι του αρχιερέα του Άμμωνα Πινουντζέμ Α΄, περ. 1025-1007 π.Χ., Μουσείο του Μπρούκλιν.

Αν και η πολιτική δομή του Νέου Βασιλείου κατέρρευσε στο τέλος της Εικοστής Δυναστείας, οι πλειοψηφία των ταφών της Εικοστής πρώτης Δυναστείας αντανακλούν τις εξελίξεις από την παλιότερη περίοδο. Στην αρχή της Τρίτης μεταβατικής περιόδου τα ανάγλυφα ομοιάζουν με της προηγούμενης περιόδου, και μόνο στο πολύ τέλος άρχισαν να διαφαίνονται νέες ταφικές πρακτικές της Ύστερης Περιόδου.

Λίγα πράγματα είναι γνωστά για τους τάφους αυτής της περιόδου. Η έλλειψη διακοσμήσεων στους τάφους φαίνεται να οδήγησε σε πολύ πιο περίτεχνες διακοσμήσεις των φέρετρων. Τα υπόλοιπα κτερίσματα της περιόδους περιλαμβάνουν ουσάμπτι από φθηνά υλικά, ακόμα κι αν ο κάτοχός τους ήταν βασίλισσα ή πρίγκιπας.

Ύστερη περίοδος, μνημεία και επιστροφή στην παράδοση

Οι ταφές της Ύστερης περιόδου μπορεί να κάνανε χρήση μεγάλης έκτασης σαν ναούς τάφων χτισμένους ακόμα και για άτομα που δεν προέρχονταν από τις ανώτερες τάξεις για πρώτη φορά, αλλά η πλειοψηφία των τάφων αυτής της περιόδου είναι φρεάτια σκαμμένα κάτω από την άμμο. Εκτός από τα περίτεχνα αγάλματα και τα ανάγλυφα που αντανακλούν το στιλ του Παλαιού Βασιλείου, τα περισσότερα κτερίσματα είναι ειδικά φτιαγμένα για τον τάφο. Τα φέρετρα συνεχίζουν να φέρουν θρησκευτικά κείμενα και σκηνές. Κάποιες ταφές είναι προσωποποιημένες με τη χρήση στήλης με τις προσευχές και το όνομα του εκλιπόντος απάνω τους. Υπάρχουν ουσάμπτι από φαγεντιανή για όλες της τάξεις, όπως και κανωπικά αγγεία, αν και συνήθως είναι απλώς διακοσμητικά, καθώς και ράβδοι και σκήπτρα που αντιπροσωπεύουν το αξίωμα που κατείχε ο νεκρός στη ζωή. Μπορούσε επίσης στην ταφή να περιληφθεί και άγαλμα είτε του Όσιρι, είτε της συνδυαστικής θεότητας του Πτα-Σοκάρ-Όσιρι, μαζί με σκαραβαίους, όπως και στήλες ντζεντ από χρυσό και φαγεντιανή, φυλακτά Μάτια του Ώρου, μορφές θεών, και εικόνες του μπα του νεκρού. Τέλος, ο τάφος μπορεί να περιείχε τα εργαλεία για την Τελετή ανοίγματος του στόματος, όπως και άλλα τελετουργικά αντικείμενα.

Πτολεμαϊκή περίοδος, ελληνιστικές επιρροές

Μετά τις κατακτήσεις του Αλέξανδρου και τον επακόλουθο διαμοιρασμό της αυτοκρατορίας του, η Αίγυπτος πέρασε στη διακυβέρνηση του Πτολεμαίου Α΄ και κατόπιν της δυναστείας του. Αυτή, διαμόρφωσε έναν πολιτισμό που προωθούσε και τον ελληνιστικό και τον αρχαίο αιγυπτιακό τρόπο ζωής: ενώ πολλοί ελληνόφωνοι πληθυσμοί που ζούσαν στην Αλεξάνδρεια ακολουθούσαν τα έθιμα της ηπειρωτικής Ελλάδας, άλλοι υιοθέτησαν τα αιγυπτιακά έθιμα, ενώ οι Αιγύπτιοι συνέχιζαν να ζούνε όπως πριν σύμφωνα με τον πολιτισμό και τα έθιμά τους.

Είναι γνωστοί πολύ λίγοι τάφοι από την Πτολεμαϊκή περίοδο. Περίτεχνη αγαλματοποιία σε ναούς της περιόδους υποδηλώνει την πιθανότητα αντίστοιχης στους τάφους, καθώς και τραπεζιών προσφορών. Οι ανώτερες τάξεις έκαναν ακόμα χρήση σαρκοφάγων, ενώ το Βιβλίο των Νεκρών και φυλακτά ήταν ακόμα δημοφιλή.

Ρωμαϊκή περίοδος, ρωμαϊκές επιρροές

Μούμια του Δημήτριου, 95-100 π.Χ., Μουσείο Μπρούκλιν.

Οι Ρωμαίοι κατέκτησαν την Αίγυπτο το 30 π.Χ., θέτοντας τέρμα στη βασιλεία του τελευταίου και πιο γνωστού μέλους της Δυναστείας των Πτολεμαίων, της Κλεοπάτρας. Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο αναπτύχθηκε ένα ελιτιστικό υβριδικό ταφικό στιλ που ενσωμάτωνε και Αιγυπτιακά και Ρωμαϊκά στοιχεία.

Κάποιοι μουμιοποιούνταν και τυλίγονταν με λινούς επιδέσμους. Το μπροστινό μέρος της μούμιας συχνά ζωγραφιζόταν με παραδοσιακά αιγυπτιακά σύμβολα. Μάσκες είτε σε παραδοσιακό αιγυπτιακό στιλ ή σε ρωμαϊκό μπορεί επίσης να προσθέτονταν στη μούμια. Ένα ιδιαίτερο ρωμαϊκό στιλ που χαρακτηρίζει την περίοδο αυτή για μάσκες μούμιας, είναι η τεχνική της εγκαυστικής σε ξύλινη επιφάνεια, που απέδωσε τα περίφημα Πορτραίτα Φαγιούμ, που τα απαντάμε από τον 1ο ως τον 3ο αιώνα μ.Χ. Τα πόδια της μούμιας επίσης μπορεί να είναι καλυμμένα. Μια εναλλακτική ήταν ένα σάβανο με αιγυπτιακά μοτίβα αλλά πορτρέτο σε ρωμαϊκό στιλ. Στους τάφους των ευγενών μπορεί επίσης να περιλαμβάνονταν κοσμήματα.

Ταφικά τελετουργικά

Οι Έλληνες ιστορικοί Ηρόδοτος (5ος αιώνας π.Χ.) και Διόδωρος (1ος αιώνας π.Χ.) έχουν δώσει τα πιο πλήρη σωζόμενα στοιχεία για το πώς προσέγγιζαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι τη διατήρηση του νεκρού σώματος. Πριν τη βαλσάμωση, ή τη διατήρηση του σώματος για την καθυστέρηση της αποσύνθεσης, οι πενθούντες, ειδικά στην περίπτωση ατόμου με μεγαλύτερη κοινωνική θέση, κάλυπταν τα πρόσωπά τους με λάσπη και γυρνούσαν στην πόλη χτυπώντας το στήθος τους. Αν πέθαινε η γυναίκα ενός ατόμου με κύρος, το σώμα τις δεν παραδιδόταν στους βαλσαμωτές παρά μόνο μετά από τρεις ή τέσσερεις μέρες, για να αποφευχθεί η δυνατότητα εκμετάλλευσης του σώματος. Σε περίπτωση που κάποιος πνίγονταν ή δεχόταν επίθεση, η βαλσάμωση γινόταν αμέσως, με ευλαβική προσοχή, καθώς αυτού του είδους ο θάνατος θεωρούνταν τιμημένος, και μόνο ιερείς επιτρέπονταν να αγγίξουν το σώμα .

Μετά το βαλσάμωμα, οι πενθούντες μπορεί να ίσως να πραγματοποιούσαν ένα τελετουργικό αναπαράστασης με εθελοντές να παίζουν τον Όσιρι, τον Σεθ, καθώς και την Ίσις, Νέφθυς, Ώρο Άνουβι και Θωθ. Εκτός από αυτήν την αναπαράσταση, γίνονταν πολλές πομπές στην κοντινή νεκρόπολη, οι συμβόλιζαν τα διαφορετικά ιερά ταξίδια.

Ταφική πομπή έτσι όπως απεικονίζεται στο Βιβλίο των Νεκρών.

Η νεκρική πομπή προς το τάφο συνήθως περιελάμβανε τη μεταφορά του φέρετρου με βοοειδή πάνω σε φορείο έλκηθρου, με την οικογένεια και τους γνωστούς να ακολουθούν. Κατά τη διάρκεια της πομπής ο ιερέας έκαιγε θυμίαμα και έχυνε γάλα μπροστά από τον νεκρό. Με την άφιξη στο τάφο, και ουσιαστικά στον άλλο κόσμο, ο ιερέας πραγματοποιούσε το τελετουργικό του ανοίγματος του στόματος. Το κεφάλι του νεκρού στρεφόταν στον νότο, ενώ το σώμα θεωρούνταν ότι ήταν ένα άγαλμα αντίγραφο του νεκρού. Η τελετή συμβόλιζε την παροχή της δυνατότητας στον νεκρό να μπορεί να μιλήσει και να υπερασπιστεί τον εαυτό του κατά τη διαδικασία της κρίσης του. Κατόπιν γίνονταν προσφορές στον νεκρό και η τελετή ολοκληρωνόταν.

Μουμιοποίηση

Βαλσάμωση

Η διατήρηση του νεκρού σώματος είχε καίρια αν ο νεκρός ήθελε να έχει πιθανότητα συμμετοχής στην άλλη ζωή. Μέσα σε αυτό ζει το κα, που αντιπροσώπευε τη ζωτική δύναμη, το οποίο με τον θάνατο εγκαταλείπει το σώμα. Μόνο αν το σώμα βαλσαμωθεί με συγκεκριμένο τρόπο μπορεί το κα να επιστρέψει στο σώμα κατά την αναγέννηση του. Οι βαλσαμωτές παραλάμβαναν το σώμα μετά τον θάνατο, και το ετοίμαζαν συστηματικά για τη μουμιοποίηση. Οι οικογένεια και φίλοι του νεκρού είχαν επιλογή σε τιμή για την όλη διαδικασία, λίγο πολύ όπως γίνεται και σήμερα με τους Οίκους τελετών. Κατόπιν, συνόδευαν το σώμα σε ένα μέρος που ονομαζόταν ibw, που μεταφράζεται ως “τόπος εξαγνισμού,” μια σκηνή όπου το σώμα πλενόταν, και κατόπιν στο μέρος per nefer, “ο Οίκος της Ομορφιάς,” όπου γινόταν η μουμιοποίηση

Ζωγραφισμένος επίδεσμος μούμιας.

Διαδικασία μουμιοποίησης

Για να ζήσει στην αιωνιότητα και να παρουσιαστεί στον Όσιρι, το σώμα του νεκρού θα έπρεπε να διατηρηθεί με τη διαδικασίας της μουμιοποίησης, έτσι ώστε η ψυχή του νεκρού να μπορέσει να ενωθεί ξανά με αυτό και να ζήσει τη μακάρια αιώνια ζωή. Η κύρια διαδικασία ήταν η διατήρηση του σώματος και η αποφυγή της αποσύνθεσης με την αφυδάτωσή του με τη χρήση νάτρου, φυσικό συστατικό που υπήρχε στο Ουάντι ελ Νατρούν, και το οποίο είναι συνδυασμός σόδας και αλατιού. Το σώμα αποστραγγιζόταν από κάθε υγρό και έμενε με τα μαλλιά και τους μυς διατηρημένους.

Μούμια του φαραώ Σέτι Α΄.

Η διαδικασία της μουμιοποίησης ήταν διαθέσιμη για όποιον μπορούσε να πληρώσει γι’ αυτήν. Πιστευόταν ότι ακόμα και για εκείνους που δεν μπορούσαν, η συμμετοχή τους στην άλλη ζωή μπορούσε να επιτευχθεί με την απαγγελία των κατάλληλων ξορκιών. Η μουμιοποίηση είχε τρεις γενικές «κατηγορίες», την πιο ακριβή, τη μετρίως ακριβή, και τη φθηνή. Οι πιο κλασική, κοινή και πιο ακριβή μέθοδος μουμιοποίησης ανάγεται στην περίοδο της 18η Δυναστεία. Το πρώτο βήμα ήταν η αφαίρεση των εσωτερικών οργάνων και υγρών έτσι ώστε να καθυστερήσει η αποσύνθεση. Οι βαλσαμωτές αφαιρούσαν τον εγκέφαλο με μεταλλικό γάντζο από τα ρουθούνια, και τον υπόλοιπο ρευστοποιώντας και διαλύοντας τον με φάρμακα. Κατόπιν τον πετούσανε, καθώς πίστευαν ότι η έδρα της σκέψης και της ψυχής ήταν η καρδιά. Το επόμενο βήμα ήταν η αφαίρεση των εσωτερικών οργάνων, πνευμόνων, συκωτιού, στομάχι και εντόσθια, και η τοποθέτησή τους σε κανωπικά αγγεία, με καπάκια τα οποία είχαν τη μορφή των τεσσάρων θεοτήτων προστατών των αντίστοιχων οργάνων: Ιμσέτ, με ανθρώπινο κεφάλι προστάτης του συκωτιού, Χαπι, με κεφάλι πιθήκου προστάτης των πνευμόνων, Ντουαμουτέφ, με κεφάλι τσακαλιού προστάτης του στομαχιού, και Κεμπεχσενούφ, με κεφάλι γερακιού προστάτης του( μικρού) εντέρου^[25]. Κάποιες φορές τα κανωπικά αγγεία τοποθετούνταν σε κανωπικό κιβώτιο, και θάβονταν μαζί με το μουμιοποιημένο σώμα. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι με το να το κάνουν αυτό, τα όργανα θα μπορούσαν να ενωθούν ξανά με το σώμα στην επόμενη ζωή^[26]. Άλλες φορές, τα όργανα καθαρίζονταν και τα επέστρεφαν μέσα στο σώμα. Η κοιλότητες του σώματος κατόπιν πλένονταν και καθαρίζονταν με κρασί και με μια σειρά από βότανα και μυρωδικά. Κατόπιν ραβόταν με αρωματικά φυτά, βότανα και μυρωδικά μέσα σε αυτό. Η καρδιά παρέμενε μέσα στο σώμα, γιατί κατά την κρίση θα ζυγιζόταν με το φτερό της Μάατ. Τέλος, όλο το σώμα πλένονταν με κρασί και παρέμενε σε σάκους νάτρου, με τη διαδικασία αυτή της αφυδάτωσης να διαρκεί 40 ημέρες ^[27].

Το δεύτερο μέρος της διαδικασίας διαρκούσε 30 μέρες. Αυτό ήταν το διάστημα που ο νεκρός μετατρεπόταν σε ον-ημίθεος, και όλα όσα είχαν μείνει στο σώμα από το πρώτο στάδιο αφαιρούνταν, και μετά το σώμα χειριζόταν με κρασί και έλαια. Τα έλαια ήταν για τελετουργικό σκοπό, όπως και για την αποφυγή σπασιμάτων των οστών κατά τη διάρκεια του τυλίγματος του σώματος. Κάποιες φορές το σώμα χρωματιζόταν με κίτρινη ρητίνη, για την προστασία από βακτήρια και έντομα. Επιπλέον, η πρακτική αυτή είχε τη βάση της στην πίστη ότι η σάρκα των θεϊκών όντων ήταν από χρυσό. Κατόπιν, το σώμα τυλίγονταν σε λινό κομμένο σε λωρίδες, ενώ ανάμεσα τοποθετούνταν φυλακτά, ενώ οι ιερείς απήγγειλαν προσευχές και έκαιγαν θυμίαμα. Το λινό στερεωνόταν στο σώμα με κόμμι. Η κάλυψη πρόσφερε στο σώμα προστασία από τα καιρικά στοιχεία, και ανάλογα πόσο πλούσια ήταν η οικογένεια του νεκρού, τοποθετούνταν ταφική μάσκα και σάβανο. Ειδική προσοχή δινόταν στο κεφάλι, χέρια, πόδια και γεννητικά όργανα, καθώς σωζόμενες μούμιες έχουν σε αυτά τα σημεία περισσότερα περιτυλίγματα και γεμίσματα. Οι μούμιες αναγνωρίζονταν με μικρές ξύλινες πινακίδες που φορούσαν κατά κανόνα στον λαιμό. Η διάρκεια της διαδικασίας των 70 ημερών έχει σχέση με τον Όσιρι και το τη διάρκεια κατά την οποία το αστέρι Σείριος δεν ήταν ορατό στον ουρανό^[28].

Η δεύτερη, λιγότερο ακριβή διαδικασία, δεν περιελάμβανε τομή στο σώμα ή την αφαίρεση των εσωτερικών οργάνων. Αντίθετα, οι βαλσαμωτές έκαναν έγχυση ελαίου κέδρου μέσα στο σώμα, το οποίο εμπόδιζε τα υγρά να βγουν από το σώμα. Κατόπιν το σώμα τοποθετούνταν σε νάτρο για κάποιες ημέρες. Το έλαιο μετά στραγγιζόταν, και μαζί με αυτά τα εσωτερικά όργανα τα οποία είχαν υγροποιηθεί. Η σάρκα είχε επίσης διαλυθεί, αφήνοντας μόνο το δέρμα και τα οστά. Κατόπιν η σορός παραδιδόταν στους συγγενείς. Η φθηνότερη, απλούστερη μέθοδος μουμιοποίησης, που συχνά επέλεγαν οι φτωχοί, περιελάμβανε την απομάκρυνση των εσωτερικών οργάνων και την τοποθέτηση του σώματος σε νάτρο για 70 μέρες, διάστημα μετά το οποίο το σώμα δινόταν πίσω στην οικογένεια.

Τελετουργικά ταφής

Ανάγλυφο προσφοράς βοδιού, περ.. 2500–2350 π.Χ., ασβεστόλιθος, Μουσείο του Μπρούκλιν.

Ο Άι πραγματοποιεί την Τελετή ανοίγματος του στόματος του Τουταγχαμών.

Μετά την προετοιμασία της μούμιας, αυτή έπρεπε να αναζωογονηθεί συμβολικά από έναν ιερές. Αυτό αφορούσε η Τελετή ανοίγματος του στόματος, όπου ένας ιερές απήγγειλε ένα ξόρκι και άγγιζε το στόμα της μούμιας με ένα τελετουργικό σκεπάρνι, λεπίδα από μέταλλο ή πέτρα. Η τελετή εξασφάλιζε ότι η μούμια θα μπορούσε να αναπνεύσει και να μιλήσει στη μεταθανάτια ζωή. Με τον ίδιο τρόπο, ο ιερέας απήγγειλε ξόρκια για να ζωντανέψει τα χέρια, πόδια και τα άλλα μέρη του σώματος.

Στην περίπτωση του βασιλιά, οι ιερείς, ή ακόμα και ο διάδοχος του βασιλιά (ο οποίος μπορούσε να πραγματοποιήσει εκείνος την τελετή του ανοίγματος το στόματος), μετακινούσαν το σώμα μέσω του τελετουργικού διαδρόμου στο ταφικό ναό. Εκεί απαγγέλλονταν προσευχές, καιγόταν θυμίαμα, και πραγματοποιούνταν επιπλέον τελετουργικά που θα προετοίμαζαν τον βασιλιά για το ταξίδι του στον άλλο κόσμο. Κατόπιν η μούμια του βασιλιά τοποθετούνταν στην πυραμίδα με μια τεράστια ποσότητα φαγητού, ποτών, ρουχισμού, επίπλων, και κοσμημάτων.

Η πυραμίδα κατόπιν σφραγιζόταν ώστε να μην μπορεί κανείς πια να μπει σε αυτή. Όμως, η ψυχή του βασιλιά μπορούσε να μετακινείται μέσα και έξω από τον ταφικό θάλαμο κατά βούληση. Μετά την κηδεία ο βασιλιά γινόταν θεός και λατρευόταν στον ναό που βρισκόταν δίπλα στην πυραμίδα του.

Στα αρχαία χρόνια οι Αιγύπτιοι θάβονταν στο έδαφος. Καθώς το κλίμα ήταν πολύ ζεστό και ξηρό, τα σώματα ήταν εύκολο να διατηρηθούν. Συνήθως θάβονταν σε εμβρυακή στάση. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η διαδικασία της ταφής ήταν σημαντική για την εξασφάλιση μιας καλής επόμενης ζωής. Πίστευαν επίσης ότι ο νεκρός είχε αισθήματα όπως όταν ζούσε, όπως θυμού, και ότι μπορούσε να κρατήσει απωθημένα εναντίον των ζωντανών. Επίσης, αναμενόταν να βοηθήσει την οικογένειά του, με το μπα και το κα τους, το μπα απελευθέρωνε έναν αόρατο δίδυμο από το σώμα το οποίο θα μπορούσε να στηρίξει την οικογένεια, και το κα θα αναγνώριζε το δίδυμο αυτό όταν επέστρεψε στο σώμα. Με τέτοιες ιδέες για τους νεκρούς να έχουν τόση σημασία, είναι φανερό γιατί οι Αιγύπτιοι μεταχειρίζονταν τους νεκρούς με τέτοιο σεβασμό. Οι λιγότερο εύποροι Αιγύπτιοι ήθελαν επίσης να εξασφαλίσουν μια κανονική κηδεία για τους δικούς τους. Μια τέτοια ταφή θα περιελάμβανε την ταφή του σώματος στην έρημο τυλιγμένο σε υφάσματα και συνοδευόμενο από καθημερινά αντικείμενα. Αν και κάποιοι μπορούσαν να πληρώσουν για μουμιοποίηση, οι περισσότεροι δεν μουμιοποιούνταν γιατί δεν είχαν αυτή την οικονομική δυνατότητα. Συχνά, άποροι έχουν βρεθεί σε μαζικούς τάφους χωρίς μουμιοποίηση των σωμάτων και μόνο με κάποια ελάχιστα οικιακά αντικείμενα.

Τάφοι

Παράδειγμα μασταμπά.

Ο τάφος ήταν η κατοικία του νεκρού και εξυπηρετούσε δύο σημαντικότατες λειτουργίες: παρείχε στον νεκρό το μέρος για την αιώνια ανάπαυση, καθώς και το μέρος που οι πενθούντες μπορούσαν να προσφέρουν προσφορές και να τελούν τελετουργικά για να βοηθήσουν τον νεκρό στην άλλη ζωή. Έτσι, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έπαιρναν πολύ σοβαρά τον τρόπο κατασκευής του τάφου. Τα δύο κύρια χαρακτηριστικά μέρη του τάφου περιελάμβαναν τον ταφικό θάλαμο, στον οποίο βρισκόταν το σώμα (μέσα σε φέρετρο) καθώς και ταφικά αντικείμενα, και ο τόπος λατρείας, που ήταν ένας ναΐσκος (ή αλλιώς ιερό) όπου μπορούσαν να κάνουν τις προσφορές και τις τελετές οι συγγενείς και φίλου. Στην περίπτωση του βασιλιά, αυτός ο τόπος ήταν κανονικός ταφικός ναός, αντί για απλό ναΐσκο ή ιερό.

Κατά κανόνα, ο τάφος του εκλιπόντα βρισκόταν κοντά στην κοινότητα όπου διέμενε. Ως τόπος ταφής γενικά επιλεγόταν ένα μέρος που δεν ήταν γόνιμο ή κατάλληλο για βλάστηση. Έτσι, στην πλειοψηφία ήταν χτισμένοι σε έρημες περιοχής, ενώ ήταν συχνά κοντά ο ένας με τον άλλο και σπάνια μόνοι τους. Στην περίπτωση του βασιλιά όμως ο τάφος ήταν χτισμένος σε συγκεκριμένο μέρος που είχε μεγάλη ιερότητα.

Κατά την προϊστορική περίοδο, τα σώματα θάβονταν στην έρημο γιατί μπορούσε να διατηρηθεί το σώμα, σε οβάλ ή ορθογώνιους ρηχούς τάφους στην άμμο. Το σώμα τοποθετούνταν σε πλαγιαστή στάση στο αριστερό του πλευρό μαζί με αγγεία με τροφή και πόση και πλακέτες με μαγικά θρησκευτικά ξόρκια. Το μέγεθος των τάφων αυξάνονταν ανάλογα με την κοινωνική θέση και την οικονομική κατάσταση.

Οι απλοί τάφοι εξελίχθηκαν σε κτίσματα από πλίνθους από λάσπη, τους μασταμπάδες, ενώ οι βασιλικοί σε βαθμιδωτές πυραμίδες και κατόπιν σε κανονικές πυραμίδες. Όταν ένας βασιλιάς ανερχόταν στον θρόνο άρχιζε να χτίζει την πυραμίδα του. Η πυραμίδα εκτός που παρείχε την προστασία από τυμβωρυχία και αποτελούσε αντάξιο μνημείο για τον βασιλιά, ίσως είχε και θρησκευτική σημασία που σχετιζόταν με πεποιθήσεις για τον θεό-ήλιο Ρα.

Οι πλειονότητα των νεκροταφείων βρίσκονταν στη δυτική όχθη του Νείλου, που μεταφορικά θεωρούνταν ως το "βασίλειο των νεκρών". Ο τάφος αντιπροσώπευε τη θέση του νεκρού στο σύμπαν, και τελικώς εξαρτιόταν από την κοινωνική του τάξη. Ένας από την ανώτερη κοινωνική τάξη θα θάβονταν κοντά στον βασιλιά, ενώ ένας από τη μεσαία και κατώτερες τάξεις απλά θαβόταν κοντά στην κοινότητα στην οποία είχαν ζήσει. Σε πολλές περιπτώσεις, οι τάφοι ατόμων από την ανώτερη τάξη ήταν έτσι τοποθετημένοι σε σχέση με εκείνους των κατώτερων τάξεων, ώστε να αντικατοπτρίζουν αυτή τη συσχέτιση. Για παράδειγμα, ο τάφος του κυβερνήτη μια τοπικής περιοχής ήταν τοποθετημένος στην πλαγιά ενός λάφου, ενώ εκείνοι τον ανθρώπων που κυβερνούσε ήταν στους πρόποδες του λόφου (έτσι ώστε να είναι από κάτω του και στην αιωνιότητα).

Φέρετρα

Μετά την ετοιμασία της, η μούμια τοποθετούνταν σε φέρετρο. Αν και αυτά ήταν από ξύλο, περίτεχνα ζωγραφισμένα και ειδικά φτιαγμένα για τους ιδιοκτήτες τους. Κατά την περίοδο του Παλαιού Βασιλείου στο φέρετρο περιέχονταν ο τίτλος του νεκρού, ένας κατάλογος με προσφορές, μία ψευτό-άνοιγμα μέσω του οποίου μπορούσε να περνάει το κα, και ζωγραφισμένα μάτια έτσι ώστε ο νεκρός να μπορεί να δει μέσα από το φέρετρο. Οι διακοσμήσεις των φέρετρων συνήθως αντιστοιχούσαν στην κοινωνική θέση του νεκρού.

Κατά το Μέσο Βασίλειο το φέρετρο αντιμετωπιζόταν σαν να ήταν «τάφος μινιατούρα» και ζωγραφιζόταν και επιγραφόταν ως τέτοιος. Οι θεές Ίσις και Νέφθυς ζωγραφίζονταν στα φέρετρα, καθώς πιστευόταν ότι ήταν προστάτες του νεκρού στη μεταθανάτια ζωή. Στα πλευρά ζωγραφίζονταν οι τέσσερεις γιοι του Ώρου, μαζί με άλλους θεούς, όπως και συχνά υπήρχαν επιγραφές προσευχών.

Σύντομα έκαναν την εμφάνιση ανθρωπόμορφων φέρετρων, που ετοιμάζονταν ακριβώς στο περίγραμμα του σώματος των νεκρών. Το πρόσωπο και τα μαλλιά ζωγραφίζονταν στο φέρετρο, δίνοντας παραπέρα προσωπικό χαρακτήρα. Μια μεγάλη πέτρινη σαρκοφάγος στέγαζε το φέρετρο και παρείχε παραπέρα προστασία του σώματος. Η μετάφραση για τη λέξη σαρκοφάγος των αρχαίων Αιγυπτίων μπορεί να αποδοθεί "κάτοχος της ζωής", και έτσι η σαρκοφάγος μπορούσε να βοηθήσει τον νεκρό στην επόμενη ζωή.

Καταδίκη

Μία από τις ταφικές πρακτικές που ακολουθούσαν οι Αιγύπτιοι ήταν η σωστή προετοιμασία για τη μεταθανάτια ζωή. Το κα, η ζωτική ενέργεια της έννοιας της ψυχής για τους αρχαίους Αιγύπτιους, δεν θα επέστρεφε στο σώμα αν το βαλσάμωμα δεν γινόταν με τον σωστό τρόπο. Σε αυτή την περίπτωση, το σώμα αποσυνθετόταν, και πιθανόν γινόταν μη αναγνωρίσιμο, κάτι που καθιστούσε την μεταθανάτια ζωή μη προσβάσιμη για τον νεκρό. Αν δεν λαμβάνονταν οι κατάλληλες προφυλάξεις, μπορούσε να προκύψει η (αιώνια) καταδίκη. Αυτό σήμαινε ότι κάποιος δεν θα μπορούσε να απολαύσει τη δόξα της μετά θάνατον ζωής όπου θα γινόταν αποθεωμένη μορφή και θα τον υποδέχονταν οι θεοί. Αυτή η καταδίκη αντί της εισόδου στην αιώνια ζωή απεικονίζεται στα Βιβλία του Κάτω Κόσμου, όπου κυριαρχούσαν τα αντίθετα, το χάος, η φωτιά, και η αγωνία. Διάφορες σελίδες αυτών των Βιβλίων περιγράφουν διαφορετικές εκδοχές για την κατάσταση της καταδίκης.

Ταφικά κείμενα

Το Βιβλίο των Νεκρών ήταν μια συλλογή ξορκιών που είχαν σκοπό να οδηγήσουν τον νεκρό στη μεταθανάτια ζωή.

Πολλές μούμιες είχαν μαζί τους ταφικά κείμενα, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων περιείχαν ξόρκια και οδηγίες για την επόμενη ζωή. Κατά τη διάρκεια Παλαιό Βασίλειο, μόνο ο βασιλιάς είχε πρόσβαση σε αυτό το υλικό, στο οποίο οι μελετητές συνολικά αναφέρονται ως Κείμενα των Πυραμίδων. Τα Κείμενα αυτά ήταν συλλογή από ξόρκια που θα εξασφάλιζαν την αναγέννηση (ανάσταση) του βασιλιά και την προφύλαξη του από τους κινδύνους στην άλλη ζωή. Ο Ουνίς ήταν ο πρώτος φαραώ που χρησιμοποίησε αυτά τα κείμενα, τα οποία ήταν χαραγμένα στους τοίχους της πυραμίδα του, και συνέχισαν να υπάρχουν στις πυραμίδες και των επόμενων φαραώ

Κατά την Πρώτη μεταβατική περίοδο και το Μέσο Βασίλειο, κάποια από τα Κείμενα των Πυραμίδων βρίσκονται και σε ταφικούς θαλάμους ανώτερων αξιωματούχων και σε πολλά φέρετρα, όπου αρχίζουν να εξελίσσονται σε αυτά που οι μελετητές ονομάζουν Κείμενα των Σαρκοφάγων. Σε αυτή την περίοδο πολλοί ευγενείς και όχι βασιλικά άτομα αρχίζουν να έχουν πρόσβαση στα ταφικά κείμενα. Αν και πολλά ξόρκια από παλιότερα κείμενα συνεχίζουν και μεταφέρονται, τα νέα κείμενα των σαρκοφάγων είχαν επιπλέον νέα ξόρκια, μαζί με αλλαγές στα παλιά κείμενα προσαρμοσμένες στους ευγενείς.

Κατά το Νέο Βασίλειο τα Κείμενα των Σαρκοφάγων εξελίχθηκαν στο Βιβλίο των Νεκρών, ή αλλιώς Ταφικοί Πάπυροι, το οποίο θα διατηρούνταν μέχρι και την Ύστερη Περίοδο της αρχαίας Αιγύπτου. Τα κείμενα σε αυτά τα Βιβλία ήταν χωρισμένα σε κεφάλαια / ξόρκια, τα οποία ήταν σχεδόν διακόσια στον αριθμό. Κάθε ένα από τα κείμενα αυτά ήταν εξατομικευμένο για τον νεκρό, στον ένα βαθμό ή σε άλλο. Αν το άτομο ήταν αρκετά πλούσιο, θα μπορούσε να παραγγείλει την προσωπικά δικιά του εκδοχή του κειμένου ποτ θα περιελάμβανε μόνο τα ξόρκια που επιθυμούσε αυτό. Σε αντίθετη περίπτωση, όταν κάποιος δεν είχε την οικονομική δυνατότητα, υπήρχαν έτοιμες εκδοχές, όπου υπήρχε μόνο ένα κενό που συμπληρωνόταν το όνομα του νεκρού.

Αν ο γραφέας δεν είχε άλλο χώρο για την αντιγραφή, απλά σταμάταγε όπου βρισκόταν και δεν συνέχιζε. Δεν ήταν παρά μόνο μέχρι την 26η Δυναστεία που άρχισε να υπάρχει μια τάξη στη σειρά και τον αριθμό των ξορκιών που περιλαμβάνονταν στο Βιβλίο των Νεκρών. Τότε, κανονίστηκε να περιλαμβάνει το Βιβλίο 192 ξόρκια, με κάποια να έχουν την ίδια θέση πάντα. Αυτό δείχνει ότι η σειρά του κειμένου δεν είχε τόση σημασία, ώστε κάποιος μπορεί να το προσάρμοζε όπως ήθελε, αλλά είχε σημασία αυτό που ήταν γραμμένο.

Κρίση

Η έννοια της κρίσης περιελάμβανε ότι πριν να γίνουν αποδεκτή για την άλλη ζωή, ο νεκρός έπρεπε να περάσει μια διαδικασία κρίσης πολλών σταδίων από συγκεκριμένους θεούς. Η έννοια και η πίστη στην κρίση περιγράφεται στο Βιβλίο των Νεκρών, το ταφικό κείμενο του Νέου Βασιλείου, το οποίο περιέχει ξόρκια που αφορούν τον νεκρό στην άλλη ζωή. Για παράδειγμα, το ξόρκι 125 πιστεύεται ότι λεγόταν από τον νεκρό στην αρχή της διαδικασίας της κρίσης.

Η διαδικασίας της κρίσης περιελάμβανε το ζύγισμα της καρδιάς του νεκρού με το φτερό της Μάατ, ενώ η θεότητα τέρας Αμμούτ περίμενε να την καταβροχθίσει σε περίπτωση αποτυχίας στη δοκιμασία. Κριτής ήταν ο Όσιρις, μεταξύ άλλων θεοτήτων, και αντιπροσώπευε την ιδανική κατάληξη της κρίσης για τον νεκρό που ερχόταν μπροστά του στην αίθουσα της κρίσης, κι αυτό καθώς ο Όσιρις είχε αναστηθεί και ανακτήσει τη θεϊκή του θέση μετά τη δικαίωση και νίκη του επί του Σεθ, που τον είχε δολοφονήσει. Ο νεκρός παρουσίαζε την απολογία του στον Όσιρι, και σε άλλους 42 κριτές, ότι δεν είχε διαπράξει αμαρτίες, διαδικασία που είναι γνωστή ως "αρνητικές ομολογίες".

Οι 42 κριτές έκριναν πόσο ενάρετη ήταν η ζωή του νεκρού, και αυτή η κρίση τους αποτελούσε καίριο στοιχείο για την αποδοχή του στην αιώνια ζωή. Μετά το επιτυχημένο πέρασμα τις κρίσης, οι συγγενείς και φίλοι του νεκρού απεικονίζονται να γιορτάζουν και να καυχιούνται για την αποδοχή του οικείου τους στη μεταθανάτια ζωή.

Κτερίσματα

Συλλογή ουσάμπτι.

Αν και το είδος των κτερισμάτων άλλαζαν στη διάρκεια της αιγυπτιακής ιστορίας, ο σκοπός τους να προστατεύουν τον νεκρό και να του παρέχουν ό, τι χρειαζόταν για την επόμενη ζωή παρέμενε ο ίδιος.

Από τις παλιότερες περιόδους της αιγυπτιακής ιστορίας, όλοι οι Αιγύπτιοι θάβονταν με τουλάχιστον κάποια ταφικά αγαθά τα οποία πίστευαν ότι θα ήταν χρήσιμα για μετά τον θάνατο. Το ελάχιστο από τα οποία αποτελούνταν αυτά ήταν καθημερινά αντικείμενα όπως σκεύη φαγητού, χτένες, διάφορα άλλα αντικείμενα, καθώς και φαγητό. Οι πιο πλούσιοι Αιγύπτιοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να θάβονταν με κοσμήματα, έπιπλα, και άλλα τιμαλφή, κάτι που έκανε τους τάφους τους στόχο τυμβωρύχων.

Καθώς τα ταφικά έθιμα εξελίσσονταν κατά το Παλαιό Βασίλειο, οι πλούσιοι θάβονταν σε ξύλινα ή πέτρινα φέρετρα. Από την άλλη όμως, ο αριθμός των κτερισμάτων μειώθηκε. Συχνά αποτελούνταν μόνο από μοντέλα εργαλείων και κάποια αγγεία. Από την αρχή της Πρώτης μεταβατικής περιόδου πολύ δημοφιλή κτερίσματα έγιναν ξύλινα ομοιώματα, τα οποία αναπαριστούσαν καθημερινές δραστηριότητες που θεωρούνταν ότι ο νεκρός θα συνέχισε να επιτελεί και στην επόμενη ζωή. Επίσης, ο κανόνας έγινε το παραλληλόγραμμο φέρετρο, έντονα ζωγραφισμένο και περιέχοντας συχνά μια φόρμουλα προσφοράς. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου καθημερινά αντικείμενα δεν περιλαμβάνονται τόσο συχνά στον τάφο.

Μαζί με το μουμιοποιημένο σώμα οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έβαζαν πράσινους σκαραβαίους φυλακτά στα φέρετρα σημαντικών ατόμων.

Κατά το τέλος του Μέσου βασιλείου, εισήχθησαν στις ταφές νέα αντικείμενα, όπως τα πρώτα ουσάμπτι και οι πρώτοι σκαραβαίοι που τοποθετούνταν στη θέση της καρδιάς. Τα ουσάμπτι ήταν μικρά αγαλματίδια, που σκοπό είχαν να πραγματοποιούν τις εργασίες για λογαριασμό του ατόμου στον άλλο κόσμο. Τώρα ξανά έκαναν την εμφάνιση τους καθημερινά αντικείμενα στους τάφους, συχνά μαγικά αντικείμενα (όπως φυλακτά) που χρησιμοποιούνταν ήδη για την προστασία των ζωντανών. Ένα παράδειγμα είναι τα φυλακτά σκαραβαίοι, έντομο με το οποίο απεικονίζονταν ο θεός Κεπρι, ο ήλιος κατά την ανατολή, τα οποία φυλακτά έχουν βρεθεί σε τάφους.

Στο Νέο Βασίλειο κάποια από τα παλιά ταφικά έθιμα άλλαξαν. Για παράδειγμα, ο κανόνας τώρα έγινε το φέρετρο στο σχήμα του σώματος, ενώ συνέχισε η παράδοση της τοποθέτησης στον τάφο ουσάμπτι. Υπό τον Ραμσή Β΄ και μετά καθημερινά αντικείμενα δεν απαντάμε καθημερινά αντικείμενα σε τάφους. Τα κτερίσματα κυρίως αποτελούνται από αντικείμενα ειδικά φτιαγμένα για την ταφή. Επίσης, σε ταφές των επόμενων περιόδων, ο αριθμός των ουσάμπτι αυξήθηκε, φτάνοντας σε κάποιες ταφές τα 400. Εκτός από τα ουσάμπτι, ο νεκρός μπορούσε να ταφεί και με πολλά άλλα είδη μαγικών αγαλματιδίων για την προστασία του από το κακό.

Πηγές

• Allen, James P. (2000). Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. Cambridge University Press. pp. 315. (ISBN 0521774837).
• David, Rosalie (2002). Religion and Magic in Ancient Egypt. Penguin. p. 93. (ISBN 0140262520).
• David, Rosalie. "Journey through the afterlife". Elsevier Ltd. 377.9759 (2011): pp. 20. Web. 10 May. 2012.
• Egypt. British Museum. Web. 7 May 2012.<https://web.archive.org/web/20190213212925/http://www.historyplace.com/specials/slideshows/mummies/index.html>. "Egyptian Afterlife". Egyptian Afterlife. Web. 7 May 2012. <https://web.archive.org/web/20130718105902/https://king/ tut.org.uk/Egyptian mummies/Egyptian-afterlife.htm>
• Hornung, Erik (1999). The Ancient Egyptian Books of the Afterlife. Translated by David Lorton. Cornell University Press. (ISBN 0801485150).
• James, T.G.H. (2005). The British Museum Concise Introduction to Ancient Egypt. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. pp 122. (ISBN 0-472-03137-6).
• Kamrin, Janice; Ikram, Salima. "The Ancient Egyptian View Of The AFTERLIFE." Calliope 17.1 (2006): pp. 10 11. MasterFILE Premier. Web. 7 May 2012.
• Lesko, Leonard H. "Religion And The Afterlife." Calliope 12.1 (2001): pp. 4–5. MasterFILE Premier. Web. 8 May 2012."Mummies – Death and the Afterlife in Ancient Egypt." Mummies – Death and the Afterlife in Ancient
• Taylor, John (2001). Death and the Afterlife in Ancient Egypt. University of Chicago Press.pp. 187–193. (ISBN 0226791645).
• Wolfram Grajetzki: Burial Customs in Ancient Egypt: Life in Death for Rich and Poor. Duckworth: London 2003 (ISBN 0-7156-3217-5)
• ROBERSON, JOSHUA AARON. "A SEASON IN HELL." Expedition 57, no. 2 (Fall 20152015): 17-23. Academic Search Complete, EBSCOhost (accessed September 20, 2017)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Digital Egypt page on burial customs
• Egyptian mummification
• A Virtual Tomb for Kelvingrove in Internet Archaeology